ทุติยชฺฌานกถา

วูปสมาติ วูปสมเหตุฯ วูปสโมติ เจตฺถ ปหานํ อธิปฺเปตํ, ตญฺจ วิตกฺกวิจารานํ อติกฺกโม อตฺถโต ทุติยชฺฌานกฺขเณ อนุปฺปาโทติ อาห ‘‘สมติกฺกมา’’ติอาทิฯ กตเมสํ ปเนตฺถ วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม อธิปฺเปโต, กิํ ปฐมชฺฌานิกานํ, อุทาหุ ทุติยชฺฌานิกานนฺติ, กิญฺเจตฺถ – ยทิ ปฐมชฺฌานิกานํ, นตฺถิ เตสํ วูปสโมฯ น หิ กทาจิ ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารรหิตํ อตฺถิฯ อถ ทุติยชฺฌานิกานํ, เอวมฺปิ นตฺเถว วูปสโม สพฺเพน สพฺพํ เตสํ ตตฺถ อภาวโตติ อิมํ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ ยสฺมา ทิฏฺฐาทีนวสฺส ตํตํฌานกฺขเณ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนํ วูปสมนํ อธิปฺเปตํ, วิตกฺกาทโย เอว จ ฌานงฺคภูตา ตถา กรียนฺติ, น ตํสมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย, ตสฺมา วิตกฺกาทีนํเยว วูปสมาธิวจนํ ฌาเน อาคตํฯ ยสฺมา ปน วิตกฺกาทีนํ วิย ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ‘‘เอเตน เอตํ โอฬาริก’’นฺติ อาทีนวทสฺสนํ สุตฺเต อาคตํ, ตสฺมา อวิเสเสน วิตกฺกาทีนํ ตํสหคตานญฺจ วูปสมาทิเก วตฺตพฺเพ วิตกฺกาทีนํเยว วูปสโม วุจฺจมาโน อธิกวจนํ อญฺญมตฺถํ โพเธตีติ กตฺวา กญฺจิ วิเสสํ ทีเปตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอฬาริกสฺส ปนา’’ติอาทิมาหฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – เยหิ วิตกฺกวิจาเรหิ ปฐมชฺฌานสฺส โอฬาริกตา, เตสํ สมติกฺกมา ทุติยชฺฌานสฺส สมธิคโม, น สภาวโต อโนฬาริกานํ ผสฺสาทีนํ สมติกฺกมาติ อยมตฺโถ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ เอเตน ทีปิโต , ตสฺมา ‘‘กิํ ปฐมชฺฌานิกานํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม อิธาธิปฺเปโต, อุทาหุ ทุติยชฺฌานิกาน’’นฺติ เอทิสี โจทนา อโนกาสาวฯ ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา วิตกฺกวิจารปีติสุขสมติกฺกมวจนานิ โอฬาริโกฬาริกงฺคสมติกฺกมา ทุติยาทิอธิคมทีปกานีติ เตสํ เอกเทสภูตํ วิตกฺกวิจารสมติกฺกมวจนํ อวยเวน สมุทาโยปลกฺขณนเยน ตํ ทีปกํ วุตฺตํฯ วิสุํ วิสุํ ฐิเตปิ หิ วิตกฺกวิจารสมติกฺกมวจนาทิเก ปเหยฺยงฺคนิทฺเทสตาสามญฺเญน จิตฺเตน สมูหโต คหิเต วิตกฺกวิจารวูปสมวจนสฺส ตเทกเทสตา โหตีติฯ อถ วา วิตกฺกวิจารวูปสมวจเนเนว ตํสมติกฺกมา ทุติยาทิอธิคมทีปเกน ปีติวิราคาทิวจนานํ ปีติอาทิสมติกฺกมา ตติยาทิอธิคมทีปกตา ทีปิตา โหตีติ ตสฺส ตํทีปกตา วุตฺตาฯ เอวญฺหิ อวยเวน สมุทาโยปลกฺขณํ วินา วิตกฺกวิจารวูปสมวจเนน ปีติวิราคาทิวจนานํ สวิสเย สมานพฺยาปารตา ทสฺสิตา โหติฯ

อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, น อชฺฌตฺตชฺฌตฺตาทีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ

ตตฺถ การณมาห ‘‘วิภงฺเค ปนา’’ติอาทิฯ ปน-สทฺโทปิ อปิสทฺทตฺโถ, วิภงฺเคปีติ อตฺโถฯ อยเมว วา ปาโฐฯ

นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิยาติ นีลโยคโต วตฺถํ นีลํ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเปติ ‘‘เจโต สมฺปสาทยตี’’ติ เอตสฺมิํ ปกฺเขฯ เจตโสติ จ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ ปุริมสฺมินฺติ ‘‘สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทน’’นฺติ วุตฺตปกฺเขฯ เจตโสติ สมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ ‘‘ยาว น ปเร เอกคเต กโรมี’’ติอาทีสุ เสฏฺฐวจโนปิ เอกสทฺโท โลเก ทิสฺสตีติ อาห ‘‘เสฏฺโฐปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจตี’’ติฯ ‘‘เอกากีหิ ขุทฺทเกหิ ชิต’’นฺติอาทีสุ อสหายตฺโถปิ เอกสทฺโท ทิฏฺโฐติ อาห ‘‘เอโก อสหาโย หุตฺวา’’ติฯ สทฺธาทโยปิ กามํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สาธารณโต จ อสาธารณโต จ ปจฺจยา โหนฺติเยว, สมาธิ ปน ฌานกฺขเณ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อวิกฺเขปลกฺขเณ อินฺทฏฺฐกรเณน สาติสยํ ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺปยุตฺตธมฺเม…เป.… อธิวจน’’นฺติ อาหฯ

‘‘สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ วิเสสนทฺวยํ ฌานสฺส อติสยวจนิจฺฉาวเสน คหิตํฯ สฺวายมติสโย ยถา อิมสฺมิํ ฌาเน ลพฺภติ, น ตถา ปฐมชฺฌาเนติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘นนุ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อารมฺมเณ อาหนนปริยาหนนวเสน อนุมชฺชนอนุยุชฺชนวเสน จ ปวตฺตมานา ธมฺมา สติปิ นีวรณปฺปหาเนน กิเลสกาลุสฺสิยาปคเม สมฺปยุตฺตานํ กิญฺจิ โขภํ กโรนฺตา วิย เตหิ จ เต น สนฺนิสินฺนา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘วิตกฺกวิจารกฺโขเภน…เป.… น สุปฺปสนฺน’’นฺติฯ ตตฺถ ขุทฺทิกา อูมิโย วีจิโย, มหติโย ตรงฺคาฯ สมาธิปิ น สุฏฺฐุ ปากโฏติ สติปิ อินฺทฺริยสมตฺเต วีริยสมตาย จ เตเนว โขเตน สมฺปสาทาภาเวน จ พหเล วิย ชเล มจฺโฉ สมาธิปิ น สุฏฺฐุ ปากโฏฯ วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวนาติ เอตฺถ ยถาวุตฺตโขโภ เอว ปลิโพโธฯ เอวํ วุตฺเตนาติ ยสฺสา สทฺธาย วเสน สมฺปสาทนํ, ยสฺสา จ จิตฺเตกคฺคตาย วเสน เอโกทิภาวนฺติ จ ฌานํ วุตฺตํ, ตาสํ เอว ‘‘สทฺทหนา’’ติอาทินา (วิภ. 574) ปวตฺติอาการวิเสสวิภาวนวเสน วุตฺเตน เตน วิภงฺคปาเฐนฯ

อยํ อตฺถวณฺณนาติ ‘‘สมฺปสาทนโยคโต, สมฺปสาทนโต วา สมฺปสาทนํฯ เอโกทิํ ภาเวตีติ เอโกทิภาวนฺติ ฌานํ วุตฺต’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา อยํ อตฺถวณฺณนาฯ อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ เจว สเมติ จ, เอวํ เวทิตพฺพาติ กถํ ปนายํ อตฺถวณฺณนา เตน วิภงฺคปาเฐน สทฺธิํ สํสนฺทติ สเมติ, นนุ ฌานวิภงฺเค ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘ยา สทฺธา สทฺทหนา’’ติอาทินา (วิภ. 574) สทฺธาเยว วุตฺตา, ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ จ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิตี’’ติอาทินา สมาธิสฺเสว นิทฺเทโส กโต, อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สมฺปสาทนํ เอโกทิภาว’’นฺติ ฌานเมว วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถาย วิภงฺคปาเฐน สทฺธิํ วิโรโธ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ วิภงฺเคปิ อิมินาว อธิปฺปาเยน นิทฺเทสสฺส กตตฺตาฯ ตถา หิ เยน สมฺปสาทเนน โยคา ฌานํ ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ ‘‘ยา สทฺธา สทฺทหนา’’ติอาทินา ทสฺสิเต สมฺปสาทนํ ฌานนฺติ สมานาธิกรณนิทฺเทเสเนว ตํโยคา ฌาเน ตํสทฺทปฺปวตฺติ ทสฺสิตา โหติฯ ‘‘เอโกทิภาว’’นฺติ จ ปทํ อุทฺธริตฺวา เอโกทิมฺหิ ทสฺสิเต เอโกทิภาวํ ฌานนฺติ สมานาธิกรณนิทฺเทเสเนว ฌานสฺส เอโกทิวฑฺฒนตา วุตฺตาว โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน พฺยญฺชนวิจารํ อกตฺวา ธมฺมมตฺตเมว นิทฺทิฏฺฐนฺติ อวิโรโธ ยุตฺโตฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ฏีกากาเรหิ อาจริยธมฺมปาลตฺเถราทีหิ ‘‘ยทิ เอโกทีติ สมาธิสฺส คหณํ อธิปฺเปตํ, ตทา ‘เอโกทิภาว’นฺติ ปทํ อุทฺธริตฺวา สมาธิสฺส นิทฺเทโส น กตฺตพฺโพ สิยาฯ ตสฺมา เอโกทิภาวสทฺโท เอว สมาธิมฺหิ ปวตฺโต สมฺปสาทนสทฺโท วิย ฌาเน ปวตฺตตีติ ยุตฺต’’นฺติ, ตํ อฏฺฐกถาย วิรุชฺฌติฯ ตสฺมา โส อฏฺฐกถานิรเปกฺโข วิสุํเยเวโก อตฺถวิกปฺโปติ คเหตพฺพํฯ อยญฺหิ เนสํ อธิปฺปาโย – วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา เอกํ อุเทตีติ เอโกทีติ ตถาวิธสมาธิยุตฺตํ ฌานจิตฺตเมว คเหตฺวา เอโกทิสฺส ภาโว เอโกทิภาโวติ สมาธิสฺส คหณํ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ โย ปนายํ เตสมภินิเวโส ‘‘เอโกทีติ สมาธิสฺส คหเณ สติ ‘เอโกทิภาว’นฺติ ปทํ อุทฺธริตฺวา สมาธิสฺส นิทฺเทโส น กตฺตพฺโพ สิยา’’ติ , โส อเนกนฺติกตฺตา อยุตฺโตฯ อญฺญตฺถปิ หิ พฺยญฺชนวิจารํ อกตฺวา อตฺถมตฺตสฺเสว พาหุลฺเลน วิภงฺเค นิทฺเทโส ทิสฺสติฯ

สนฺตาติ สมํ นิโรธํ คตาฯ สมิตาติ ภาวนาย สมํ คมิตา นิโรธิตาฯ วูปสนฺตาติ ตโต เอว สุฏฺฐุ อุปสนฺตาฯ อตฺถงฺคตาติ อตฺถํ วินาสํ คตาฯ อพฺภตฺถงฺคตาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺตํฯ อปฺปิตาติ คมิตา วินาสํ คตาฯ โสสิตาติ ปวตฺติสงฺขาตสฺส สนฺตานสฺส อภาเวน โสสํ สุกฺขภาวํ คตาฯ พฺยนฺตีกตาติ วิคตนฺตา กตาฯ

อยมตฺโถติ ภาวนาย ปหีนตฺตา วิตกฺกวิจารานํ อภาวสงฺขาโต อตฺโถฯ โจทเกน วุตฺตมตฺถํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปริหริตุํ ‘‘เอวเมตํ สิทฺโธวายมตฺโถ’’ติ วตฺวา ‘‘น ปเนต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอตนฺติ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ เอตํ วจนํฯ ตทตฺถทีปกนฺติ ตสฺส วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ทีปกํฯ น กิเลสกาลุสฺสิยสฺสาติ อุปจารกฺขเณ วิย นีวรณสงฺขาตสฺส กิเลสสงฺโขภสฺส วูปสมา น สมฺปสาทนนฺติ อตฺโถฯ นนุ จ ‘‘ปุริมํ วตฺวาปิ วตฺตพฺพเมวา’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํฯ ตถา หิ ทุติยชฺฌานาทิอธิคมูปายทีปเกน อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนตาย เจตโส เอโกทิภาวตาย จ เหตุทีปเกน อวิตกฺกอวิจารภาวเหตุทีปเกน จ วิตกฺกวิจารวูปสมวจเนเนว วิตกฺกวิจาราภาโว ทีปิโตติ, กิํ ปุน อวิตกฺกอวิจารวจเนน กเตนาติ? น, อทีปิตตฺตาฯ น หิ วิตกฺกวิจารวูปสมวจเนน วิตกฺกวิจารานํ อปฺปวตฺติ วุตฺตา โหติฯ วิตกฺกวิจาเรสุ หิ ตณฺหาปฺปหานํ เอเตสํ วูปสมนํฯ โอฬาริกงฺคมุเขน หิ ตํตํฌานนิกนฺติยา วิกฺขมฺภนํ วิตกฺกวิจารวูปสมวจนาทีหิ ปกาสิตํฯ ยโต วิตกฺกวิจาเรสุ วิรตฺตภาวทีปกํ วิตกฺกวิจารวูปสมวจนํ, เย จ สงฺขาเรสุ ตณฺหาปฺปหานํ กโรนฺติ, เตสุ มคฺเคสุ ปหีนตณฺเหสุ จ ผเลสุ สงฺขารปฺปวตฺติ โหติ, เอวมิธาปิ วิกฺขมฺภิตวิตกฺกวิจารตณฺหสฺส ทุติยชฺฌานสฺส วิตกฺกวิจารสมฺปโยโค ปุริเมน น นิวาริโต สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ อาวชฺชิตุกามตาทิอติกฺกโม จ เตสํ วูปสโมติ ทสฺสนตฺถญฺจ ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฐมชฺฌานํ ทุติยชฺฌานสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ปฐมชฺฌานสมาธิโต’’ติฯ ปฐมมฺปีติ ปฐมชฺฌานมฺปิฯ

คณนานุปุพฺพโตติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอตฺถาปิ ‘‘ทุติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ทุติย’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ วุตฺตเมวตฺถํ วิภงฺคปาเฐน สาเธนฺโต อาห ‘‘ยถาหา’’ติอาทิฯ

ยํ ปน วิภงฺเค (วิภ. 580) ‘‘ฌานนฺติ สมฺปสาโท ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ สปริกฺขารํ ฌานํ ทสฺเสตุํ ปริยาเยน วุตฺตํฯ รถสฺส ปณฺฑุกมฺพลํ วิย หิ สมฺปสาโท ฌานสฺส ปริกฺขาโร, น ฌานงฺคนฺติ อาห ‘‘ปริยาโยเยว เจโส’’ติฯ นิปฺปริยายโต ปน อุปนิชฺฌานลกฺขณปฺปตฺตานํ องฺคานํ วเสน ติวงฺคิกเมเวตํ โหตีติ อาห ‘‘สมฺปสาทนํ ปน ฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ

ทุติยชฺฌานกถา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยชฺฌานกถา

วิรชฺชนํ วิราโคฯ ตํ ปน วิรชฺชนํ นิพฺพินฺทนมุเขน หีฬนํ วา ตปฺปฏิพทฺธราคปฺปหานํ วาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺสา ปีติยา ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา’’ติ วุตฺตํฯ อุภินฺนมนฺตราติ ปีติยา วิราคาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตรา, มชฺเฌติ อตฺโถฯ สมฺปิณฺฑนํ สมุจฺจโยฯ มคฺโคติ อุปาโยฯ ทุติยชฺฌานสฺส หิ ปฏิลาภํ วินา ตติยชฺฌานสฺส อธิคโม น โหตีติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม ตติยชฺฌานาธิคมสฺส อุปาโยฯ ตทธิคมายาติ ตติยมคฺคาธิคมายฯ

อุปปตฺติโตติ สมวาหิตภาเวน ปติรูปโต ฌานุเปกฺขาปิ สมวาหิตเมว อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตตีติ อาห ‘‘สมํ ปสฺสตี’’ติฯ วิสทายาติ สํกิเลสวิคเมน ปริพฺยตฺตายฯ วิปุลายาติ สาติสยํ มหคฺคตภาวปฺปตฺติโต มหติยาฯ ถามคตายาติ ปีติวิคเมน ถิรภาวปฺปตฺตายฯ นนุ เจตฺถ อุเปกฺขาเวทนาว น สมฺภวติ, ตสฺมา กถมยํ ตติยชฺฌานสมงฺคี อุเปกฺขาย สมนฺนาคตตฺตา ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ วุจฺจตีติ เจ? น เกวลํ เวทนุเปกฺขาว อุเปกฺขาติ วุจฺจติ, อถ โข อญฺญาปิ อุเปกฺขา วิชฺชนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุเปกฺขา ปน ทสวิธา โหตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ (ธ. ส. อฏฺฐ. 163; วิสุทฺธิ. 1.84) ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติ (อ. นิ. 6.1) เอวมาคตา ขีณาสวสฺส ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตา อุเปกฺขา ฉฬงฺคุเปกฺขา นามฯ